Αντισημίτες Πατέρες της Εκκλησίας.
[Είναι παράδοξο το γεγονός ότι, ενώ ο ίδιος ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός ήταν Εβραίος, οι Απόστολοι Εβραίοι, η τιμημένη μητέρα τού Κυρίου μας και όλοι οι Χριστιανοί της Αρχέγονης Εκκλησίας ήταν αποκλειστικά Εβραίοι, εν τούτοις κατά τη διάρκεια των αιώνων αναπτύχθηκε μέσα στη Χριστιανική Εκκλησία των Εθνικών ένας έντονος φανατικός και τυφλός αντιεβραϊσμός που έφτανε τα όρια του πιο παρανοϊκού, παραληρηματικού, παθιασμένου μίσους ενάντια στο εβραϊκό έθνος. Δεν αρνιόμαστε ότι στη δημιουργία αυτού του αντισημιτισμού (αντιεβραϊσμού) συνετέλεσαν και οι ίδιοι οι Εβραίοι με την αντιχριστιανική συμπεριφορά τους και το μίσος τους προς τους Χριστιανούς ειδικά κατά τους πρώτους αιώνες, αλλά και κατόπιν. Οι Χριστιανοί είναι όμως αδικαιολόγητοι, γιατί αυτοί υποτίθεται ότι είχαν την αγάπη του Χριστού στις καρδιές τους και τη διδασκαλία του αποστόλου Παύλου, που έγραφε: «Λέω λοιπόν σ’ εσάς τους εθνικούς: Βεβαιότατα, εφόσον είμαι εγώ απόστολος των εθνών, δοξάζω τη διακονία μου μήπως παρακινήσω σε ζηλοτυπία τούς κατά σάρκα ομοεθνείς μου και σώσω μερικούς από αυτούς. Γιατί αν η αποβολή τους επέφερε συμφιλίωση στον κόσμο (με το Θεό), τι θα είναι η πρόσληψή τους παρά ζωή από τους νεκρούς; Αν λοιπόν η απαρχή είναι άγια θα είναι και η ζύμη. Και αν η ρίζα είναι άγια (δηλαδή οι προπάτορες των Εβραίων, οι πατριάρχες τους), θα είναι και τα κλαδιά (δηλαδή οι απόγονοί τους, φυσικά μόνο όσοι πιστεύουν στο Χριστό)» (Ρωμαίους 11:13-16).
Ο σκοπός του έργου τού απ. Παύλου, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ήταν να παρακινήσει σε ζηλοτυπία τους ομοεθνείς του. Αυτοί, βλέποντας την αγάπη για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, ενός ομοεθνούς τους, και κατ’ επέκταση προς το έθνος τους, που θα έδειχναν οι Εθνικοί Χριστιανοί, να ενδιαφερθούν και αυτοί για τον Ιησού Χριστό και να τον αποδεχτούν ως το Μεσσία, βασιλιά και λυτρωτή τους. Το παράδειγμα του Παύλου έπρεπε να γίνει αιώνιο παράδειγμα για την Εκκλησία του Χριστού. Το αντίθετο ακριβώς, όμως, έκαναν οι Εθνικοί χριστιανοί των κατοπινών αιώνων. Έδειξαν ένα απέραντο μίσος για τους Εβραίους, σε τέτοιο βαθμό που αντί να παρακινήσουν τους Ιουδαίους σε ζηλοτυπία, ώστε να πιστέψουν στον Ιησού ως το Μεσσία τους, να γίνουν οι ίδιοι το εμπόδιο, για να αποστραφούν οι Εβραίοι με έντονο μίσος τον Ιησού και να μην πιστέψουν.
Ο Θεός είχε δώσει μια υπόσχεση στον Αβραάμ και στους απογόνους του που ισχύει πάντα: «Θα ευλογήσω εκείνους που σε ευλογούν και θα καταραστώ εκείνους που σε καταριούνται. Και σ’ εσένα θα ευλογηθούν όλες οι φυλές της γης». (Γένεση 12:3). Αυτή η υπόσχεση δόθηκε στον Ιακώβ και στους απογόνους του (Γένεσ. 27:29) και σ’ όλο το λαό Ισραήλ (Αριθμοί 24:9). Ο Ιησούς μάλιστα είπε στη Σαμαρίτιδα: «Η σωτηρία προέρχεται από τους Ιουδαίους» (Ιωάννης 4:22). Οπωσδήποτε οι Ισραηλίτες δε συμπεριφέρθηκαν πάντοτε ορθά, γι’ αυτό και ο Θεός τους τιμώρησε σκληρά διαμέσου των αιώνων, αλλά ο Θεός τιμώρησε πάντοτε και τους διώκτες των Ισραηλιτών και όσους τους μισούσαν. Μερικοί είπαν πως όσοι φόνευαν και καταδίωκαν τους Εβραίους δεν ήταν αληθινοί Χριστιανοί. Αλλά τότε θα έπρεπε να κατηγορήσουμε μερικούς από τους μεγαλύτερους Πατέρες στην ιστορία της Εκκλησίας πως δεν ήταν Χριστιανοί. Η Ιστορία της Εκκλησίας, όμως, μας θυμίζει τα λόγια του Ησαΐα για τους συγχρόνους του Εβραίους, που αρμόζουν τέλεια και στους χριστιανούς: «Ο προπάτοράς σου αμάρτησε, και οι δάσκαλοί σου ανόμησαν σ’ εμένα». (Ησαΐας 43:27). Παράδειγμα, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο βασιλιάς των ιεροκηρύκων.
Οι ρητορικές ικανότητες του Ιωάννη του Χρυσόστομου ήταν απαράμιλλες. Η ευφράδειά του του χάρισε το όνομα που φέρει. Υπήρξε αρχικά επίσκοπος Αντιόχειας και στη συνέχεια οικουμενικός πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Αποκαλέστηκε “Πατέρας και Διδάσκαλος της Εκκλησίας”, ένας σπάνιος τίτλος που δόθηκε σε Χριστιανούς Θεολόγους μεγάλης αξίας και αναγνωρισμένης αγιότητας. Παρόλον ότι ήταν ένας μεγάλος θεολόγος, κήρυκας και Άγιος, ίσως θα μπορούσαμε να τον καλέσουμε και μάρτυρα για την πίστη του, ο Χρυσόστομος ήταν ένας λυσσαλέος αντισημίτης. Δυστυχώς, σε όλη την Εκκλησιαστική Ιστορία ο ιερός Χρυσόστομος δεν έχει όμοιό του σε μίσος κατά των Εβραίων. Και επειδή βρισκόταν σε υψηλή θέση με σημαντικά θεολογικά έργα που αναφέρουν το όνομά του, χρησιμοποιήθηκαν οι ρητορικές του ικανότητες, για να τεθούν τα θεμέλια για το μεγαλύτερο μέρος του μελλοντικού αντισημιτισμού της Εκκλησίας. Έλεγε λοιπόν ο Χρυσόστομος:
«Τίποτε δεν είναι αθλιότερο από τους Ιουδαίους, που πάντοτε βαδίζουν αντίθετα προς τη σωτηρία τους... Κι ενώ εκείνοι κλήθηκαν να γίνουν τέκνα Θεού, ξέπεσαν στη συγγένεια των σκύλων. Αντίθετα εμείς (οι Εθνικοί), που άλλοτε ήμασταν σκυλιά, πετύχαμε με τη χάρη του Θεού ν’ αποβάλουμε τα ζωώδη ένστικτά μας και να βαδίσουμε και να κατακτήσουμε τη χάρη και την τιμή της υιοθεσίας». Ξέχασε δυστυχώς ο Ιωάννης τα λόγια του αποστόλου Παύλου προς τους εξ εθνικών Χριστιανούς: «Αν όμως μερικά από τα κλαδιά αποκόπηκαν (δηλ. Ιουδαίοι), κι εσύ (Χριστιανέ εξ Εθνικών) όντας αγριελιά μπολιάστηκες μεταξύ τους και έγινες συμμέτοχος της ρίζας και του πάχους της ελιάς (δηλαδή των πιστών του ιουδαϊκού έθνους), μην καυχιέσαι κατά των κλαδιών. Αλλά αν καυχιέσαι εναντίον τους, σκέψου ότι εσύ δε βαστάζεις τη ρίζα, αλλά η ρίζα εσένα. Θα πεις, λοιπόν: “Αποκόπηκαν κλαδιά, για να μπολιαστώ εγώ”. Καλώς. Από την απιστία αποκόπηκαν, κι εσύ έχεις σταθεί από την πίστη. Μην υψηλοφρονείς, αλλά να φοβάσαι. Γιατί αν ο Θεός δε φείστηκε τα φυσικά κλαδιά, μήπως ούτε εσένα φειστεί» (Ρωμαίους 11:17-21). Τα λόγια του Χρυσοστόμου δείχνουν ότι υψηλοφρόνησε και καυχήθηκε κατά των Ιουδαίων, παρασύροντας σ’ αυτό την Εκκλησία όλους τους κατοπινούς αιώνες.
Και ο Ιωάννης συνέχιζε: «Πώς τολμούν οι Χριστιανοί να έχουν και την ελάχιστη συνομιλία με Εβραίους, τους αθλιότερους των ανθρώπων, που είναι λάγνοι, άρπαγες, άπληστοι, δόλιοι ληστές; Μήπως δεν είναι αθεράπευτοι δολοφόνοι, καταστροφείς, δαιμονισμένοι, των οποίων η ακολασία και η μέθη τούς έδωσε τα χαρακτηριστικά του γουρουνιού και του λάγνου τράγου... Ένα πράγμα ξέρουν μόνο, να ικανοποιούν την κοιλιά τους, να μεθούν, να μάχονται για τους μίμους και να τραυματίζονται για τους αμαξηλάτες των ιπποδρομιών...»
«Αλλ’ όπως ακριβώς οι σάλπιγγές τους ήταν πιο παράνομες από εκείνες των θεάτρων και οι νηστείες τους ήταν πιο αισχρές από οποιοδήποτε μεθύσι και ευωχία, έτσι και οι σκηνές που τώρα στήνονται από αυτούς (Σ.Μ. αναφέρεται στην εορτή της Σκηνοπηγίας) δεν είναι καλύτερες από τα πανδοχεία που έχουν οι πόρνες και οι τραγουδίστριες. Και κανένας να μην τολμήσει να κατηγορήσει το λόγο μου για θρασύτητα. Γιατί άκρα θρασύτητα και παρανομία είναι το να μην έχει κανείς αυτήν τη γνώμη για εκείνους».
«Μεταξύ του θεάτρου και της συναγωγής δεν υπάρχει καμιά διαφορά... Η εβραϊκή συναγωγή είναι χειρότερη και από το τελευταίο πανδοχείο. Γιατί δεν είναι απλώς καταφύγιο ληστών και καπήλων, αλλά και δαιμόνων. Ή καλύτερα, όχι μόνο οι συναγωγές των Εβραίων (είναι καταφύγιο δαιμόνων) αλλά και οι ίδιες οι ψυχές τους... Αλλά γι’ αυτό κυρίως μισώ τη συναγωγή, επειδή έχει τους νόμους και τους προφήτες. Και πολύ περισσότερο τη μισώ τώρα, παρά αν δεν είχε τίποτε από αυτά. Γιατί τη μισώ; Επειδή απ’ εδώ γίνεται μεγάλο δόλωμα και περισσότερη η απάτη για τους πιο αφελείς... Γι’ αυτό κι εγώ μισώ τους Ιουδαίους, επειδή έχουν το Νόμο και, καθυβρίζοντας το Νόμο, επιχειρούν με αυτόν τον τρόπο να δελεάσουν τους πιο αφελείς... Τώρα όμως είναι αποστερημένοι από κάθε συγγνώμη, επειδή λένε ότι πιστεύουν σ’ εκείνους (τους προφήτες), αλλά καθυβρίζουν το Χριστό, τον οποίο προφήτευσαν εκείνοι».
«Ο Θεός μισεί τους Ιουδαίους και πάντοτε μισούσε τους Ιουδαίους (!)... Κι εγώ επίσης μισώ τους Ιουδαίους».
Δεν προξενεί λοιπόν έκπληξη ότι ύστερα από μερικές τέτοιες ομιλίες το 388 μ.Χ. το “ποίμνιό του” βγήκε και έκαψε συναγωγές. Αλλά τι δημιούργησε αυτό το μεγάλο μίσος του κατά των Ιουδαίων; Ιδού τα λόγια του Χρυσοστόμου πάλι:
«Υπάρχουν επομένως αμαρτήματα που υπερβαίνουν κάθε συγγνώμη και δεν μπορεί να υπάρξει απολογία γι’ αυτά... Η μισητή δολοφονία τους του Χριστού... γι’ αυτήν τη Θεοκτονία δεν υπάρχει εξιλασμός ούτε επιείκεια ούτε συγχώρηση... η εκδίκηση είναι χωρίς τέλος».
Τι παράδοξο! Ο Ιησούς συγχώρεσε όσους τον σταύρωσαν (Λουκάς 23:34). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος όχι! Έτσι ο Χρυσόστομος παγίωσε στο μυαλό των Χριστιανών το δικό του στερεότυπο για κάθε Ιουδαίο χωρίς εξαίρεση: Θεοκτόνος και Χριστοκτόνος! Η αντιιουδαϊκή επίθεσή του άναψε φωτιά μέσα στη Χριστιανική Εκκλησία, στην οποία άλλοι πρόσθεταν καύσιμα!
Ο Αυγουστίνος, σύγχρονος του Χρυσοστόμου, έλεγε:
«Ο Ιουδαϊσμός, από την εποχή του Χριστού είναι μια διαφθορά. Πράγματι, ο Ιούδας είναι η εικόνα του ιουδαϊκού λαού. Η κατανόησή τους των Γραφών είναι σαρκική. Φέρουν την ενοχή για το θάνατο του Σωτήρα, γιατί μέσω των πατέρων τους σκότωσαν το Χριστό. Οι Ιουδαίοι τον συνέλαβαν. Οι Ιουδαίοι τον έβρισαν, οι Ιουδαίοι τον έδεσαν, του έβαλαν το αγκάθινο στεφάνι, τον ατίμωσαν φτύνοντας επάνω του, τον μαστίγωσαν, τον κακομεταχειρίστηκαν, τον κρέμασαν πάνω στο ξύλο, τον τρύπησαν με τη λόγχη».
Παρόλον ότι ο Αυγουστίνος ήταν μεγάλος άγιος, η γνώση του όσον αφορά τη σταύρωση του Ιησού φαίνεται θλιβερά ελλιπής – είτε από άγνοια είτε από πρόθεση, αυτό ποτέ δε θα το μάθουμε. Αλλά ήταν οι Ρωμαίοι που του έβαλαν το αγκάθινο στεφάνι, οι Ρωμαίοι που τον μαστίγωσαν, τον κακομεταχειρίστηκαν, τον κρέμασαν πάνω στο ξύλο και τον τρύπησαν με τη λόγχη.
Δυστυχώς και άλλοι άντρες με επιρροή συνέχισαν το μεγάλο μίσος κατά των Εβραίων:
Ο Εφραΐμ ο Σύρος αποκάλεσε τους Ιουδαίους: «Περιτμημένα σκυλιά».
Ο Άγιος Ιερώνυμος, μεγάλος Πατέρας της Δυτικής Εκκλησίας, που μετάφρασε όλη την Αγία Γραφή στα Λατινικά, την περίφημη Βουλγκάτα, ενώ μαθήτεψε σ’ έναν Ιουδαίο ραβίνο, για να μάθει εβραϊκά, τους αποκάλεσε: «...ιουδαϊκά φίδια, των οποίων ο Ιούδας είναι το πρότυπο». Ο Γρηγόριος Νύσσης, κάνοντας ομιλία επί της Αναστάσεως, είπε ότι οι Ιουδαίοι ήταν: «...ενάντιοι στη χάρη, εχθροί του Θεού, συνήγοροι του Διαβόλου, γενιά εχιδνών, Συνέδριο δαιμονίων».
Ο κατάλογος των αντισημιτών εκκλησιαστικών Πατέρων είναι πάρα πολύ μεγάλος. Αρκεί να πούμε ότι σπάνια βρίσκουμε έναν που να έδειχνε πραγματική συμπάθεια στους Ιουδαίους. Και η αγριότητα του αντισημιτισμού δε φαίνεται να δείχνει σημάδια υποχώρησης με το πέρασμα των αιώνων. Χίλια χρόνια αργότερα, ερχόμαστε σ’ έναν άνθρωπο που είχε τεράστια επιρροή στην Εκκλησία: Το Μαρτίνο Λούθηρο. Ως μεταρρυθμιστής, ο Λούθηρος δεν είχε όμοιό του. Ως αντισημίτης, ο Λούθηρος ήταν κατά τι λιγότερο από το Χρυσόστομο. Όπως ο Χρυσόστομος άναψε τη φωτιά, έτσι και ο Λούθηρος την αναζωπύρωσε, όταν οι φλόγες έδειχναν ότι υποχωρούσαν. Ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) προσπάθησε στην αρχή να προσεταιριστεί τους Ιουδαίους μόλις βρήκε την καινούργια πίστη του. Έλπιζε ότι ο Χριστιανισμός ελευθερωμένος από τον παπισμό και το μοναχισμό, γρήγορα θα τους κέρδιζε στο Χριστό με το “καθαρό” ευαγγέλιο.
| ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΤΙ Ο ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΙΟΥΔΑΙΟΣ (Μαρτίνος Λούθηρος. Από το φυλλάδιο που εκδόθηκε το 1523) «Αυτοί (οι παπιστές) συμπεριφέρονται προς τους Εβραίους σαν να ήταν σκύλοι μάλλον παρά ανθρώπινα όντα... Εάν οι Απόστολοι, οι οποίοι ήταν επίσης Εβραίοι, είχαν συμπεριφερθεί προς εμάς τους Εθνικούς όπως εμείς οι Εθνικοί συμπεριφερόμαστε προς τους Εβραίους δε θα υπήρχε ούτε ένας Χριστιανός ανάμεσα στους Εθνικούς... Εμείς με τη σειρά μας οφείλουμε να συμπεριφερόμαστε προς τους Εβραίους με αδελφικό τρόπο, με σκοπό να μεταστρέψουμε ίσως κάποιους από αυτούς... Εμείς δεν είμαστε παρά Εθνικοί, ενώ οι Εβραίοι είναι από ίδιο γένος με το Χριστό. Εμείς είμαστε ξένοι και συγγενείς εξ αγχιστείας, αυτοί είναι συγγενείς εξ αίματος, εξάδελφοι και αδελφοί του Κυρίου μας». |
Αλλά ο Λούθηρος, που μας θυμίζει τον απ. Παύλο στο ζήλο του για το Χριστό και στους διωγμούς του από τους θρησκευόμενους της εποχής του, δεν είχε ούτε την υπομονή ούτε το χριστιανικό πνεύμα που χαρακτήριζε το μεγάλο Απόστολο. Επίσης του έλειπε το προφητικό φως και η διαίσθηση του σχεδίου και του σκοπού του Θεού γι’ αυτόν το μοναδικό λαό. Επειδή οι Ιουδαίοι δε μεταστράφηκαν κατά μάζες στο Χριστό, αλλά μάλλον επέμεναν να αντιτίθενται στο Ευαγγέλιο, ο Λούθηρος στράφηκε εναντίον τους με τρομερό θυμό. Μαινόμενος κατά των Ιουδαίων μίλησε με τρόπο που τουλάχιστον ισοδυναμούσε σε βιαιότητα με οτιδήποτε ειπώθηκε εναντίον τους πριν ή μετά από αυτόν. Με δηκτικό σαρκασμό και σποραδικές “κοπρολογικές” ύβρεις, ανανέωσε όλες τις παλιές κατηγορίες του παρελθόντος.
Μεταξύ άλλων έλεγε: «Οι Ιουδαίοι είναι δηλητηριαστές, τελετουργικοί δολοφόνοι, τοκογλύφτες. Είναι παράσιτα στη χριστιανική κοινωνία. Είναι χειρότεροι από τους διαβόλους. Είναι δυσκολότερο να κάνεις τους Εβραίους να πιστέψουν στο Χριστό παρά τον ίδιο το Σατανά! Είναι καταδικασμένοι στην Κόλαση. Είναι στην πραγματικότητα ο Αντίχριστος. Οι συναγωγές τους θα έπρεπε να καταστραφούν και να γίνει κατάσχεση στα βιβλία τους. Θα πρέπει να τους επιβάλουν να εργάζονται με τα ίδια τους τα χέρια. Καλύτερα ακόμη θα ήταν αν τους εξόριζαν οι πρίγκηπες από τα εδάφη τους».
Στην τελευταία του ομιλία, που την έκανε λίγο πριν πεθάνει, έκανε έκκληση να εξορίσουν τους Εβραίους από όλη τη Γερμανία. Η επίθεσή του ενάντια στους Ιουδαίους ήταν μακρά, συνεχής και δηλητηριώδης. Ο Αδόλφος Χίτλερ, στην προσπάθειά του να ξεριζώσει όλους τους Ιουδαίους, χρησιμοποίησε μερικά λόγια του Λουθήρου, για να δικαιώσει τις πράξεις του. Για το Μαρτίνο Λούθηρο ο Edward Flannery[1] στο βιβλίο του The anguish of the Jews (Η αγωνία των Ιουδαίων) έγραψε: «Ο Διάβολος, που ο μεταρρυθμιστής είχε εξορκίσει, διώχνοντάς τον έξω από την Εκκλησία, φάνηκε να έχει κάνει πλήρη κατάληψη μέσα σ’ αυτόν».
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΙΟΥΔΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΨΕΥΔΗ ΤΟΥΣ
Από το φυλλάδιο που ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) εξέδωσε το 1543 με τον ως άνω τίτλο.
(Απευθύνεται στους άρχοντες του γερμανικού έθνους).
«Τι πρέπει εμείς οι Χριστιανοί να κάνουμε σ’ αυτόν τον απορριμμένο και καταδικασμένο λαό, του Ιουδαίους;... Επιτρέψτε μου να σας δώσω την ειλικρινή συμβουλή μου:
Πρώτο, οι συναγωγές τους ή οι εκκλησίες τους θα πρέπει να καούν, και οτιδήποτε δεν καίγεται θα πρέπει να καλυφτεί ή να αλειφτεί με ακαθαρσίες, έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να δει στάχτες ή πέτρες πάνω του. Και αυτό πρέπει να γίνει προς δόξα του Θεού και της Χριστιανοσύνης, ώστε ο Θεός να δει ότι είμαστε Χριστιανοί, και ότι δεν έχουμε συνειδητά ανεχτεί ή παραδεχτεί τέτοια δημόσια ψεύδη, κατάρες και βλασφημίες κατά του Υιού Του και των Χριστιανών Του...
Δεύτερο, οι οικίες τους ομοίως θα πρέπει να γκρεμιστούν και να καταστραφούν, γιατί διαπράττουν εκεί τα ίδια πράγματα όπως κάνουν στις συναγωγές τους. Γι’ αυτόν το λόγο θα πρέπει να τους βάλλουν κάτω από μια ενιαία στέγη ή μέσα σ’ ένα στάβλο, σαν γύφτους, ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι δεν είναι οι αφέντες στη χώρα μας, όπως καυχιούνται, αλλά άθλιοι αιχμάλωτοι, όπως παραπονιούνται για μας ακατάπαυστα μπροστά στο Θεό με πικρά μοιρολόγια.
Τρίτο, πρέπει να τους στερήσουν τα βιβλία των προσευχών τους και τα Ταλμούδ μέσα στα οποία διδάσκονται τόση ειδωλολατρία, ψεύδη, κατάρες και βλαστήμιες.
Τέταρτο, στους ραβίνους τους πρέπει να απαγορευτεί να διδάσκουν με ποινή θανάτου και ακρωτηριασμού...
Πέμπτο, διαβατήρια και προνόμια, για να κάνουν ταξίδια πρέπει απολύτως να απαγορευτούν στους Ιουδαίους. Δεν έχουν δουλειά στις αγροτικές περιοχές εφόσον δεν είναι ευγενείς, κρατικοί λειτουργοί, έμποροι, και τα παρόμοια. Να παραμένουν στις οικίες τους.
Έκτο, πρέπει να τους σταματήσουμε να κάνουν τοκογλυφία.[2] Όλα τα μετρητά και τα τιμαλφή τους από ασήμι και χρυσάφι πρέπει να τους τα πάρουν και να τα βάλουν κατά μέρος για διασφάλιση. Ο λόγος είναι αυτός, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, επειδή καθετί που κατέχουν το έχουν κλέψει και λεηλατήσει από εμάς με την τοκογλυφία τους, γιατί δεν έχουν άλλα μέσα συντήρησης. Αυτά τα χρήματα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση – και σε καμιά άλλη – που ένας Ιουδαίος γίνει ειλικρινά Χριστιανός, έτσι ώστε προσωρινά να πάρει διακόσια ή τριακόσια φλορίνια, ανάλογα με το πόσα του χρειάζονται. Και θα του δοθούν ώστε να μπορέσει να ξεκινήσει μια εργασία, για να συντηρήσει τη φτωχή γυναίκα του και τα παιδιά του, τους γέρους και τους αδύνατους. Τέτοια χρήματα που έχουν αποκτηθεί με αμαρτωλό τρόπο είναι καταραμένα, εκτός και αν τοποθετηθούν, με την ευλογία του Θεού, σε κάποιον καλό και απαραίτητο σκοπό...
Έβδομο, ας δοθούν στους νέους και δυνατούς Ιουδαίους και Ιουδαίες αλωνιστήρια, πελέκια, σκαπάνες, ξίφη, ηλακάτες (ρόκες) και αδράχτια, και ας μάθουν έτσι να κερδίζουν το ψωμί τους με τον ιδρώτα του προσώπου τους, καθώς έχει δοθεί εντολή στα παιδιά του Αδάμ. Γιατί δεν είναι σωστό να θέλουν εμείς οι “καταραμένοι Εθνικοί” να εργαζόμαστε με τον ιδρώτα του προσώπου μας και εκείνοι, “ευσεβής” συμμορία, να “σκοτώνουν” την ώρα τους, περνώντας τις ημέρες τους μέσα στις οικίες τους με οκνηρία, γιορτάζοντας και κάνοντας επίδειξη του πλούτου τους. Επιπλέον σε όλα αυτά, καυχιούνται ασεβώς ότι έχουν γίνει εις βάρος μας αφεντικά των Χριστιανών. Θα έπρεπε να πετάξουμε τους ανήθικους κηφήνες έξω από το σύστημά μας. Αν, παρόλ’ αυτά, φοβόμαστε ότι μπορεί να μας βλάψουν προσωπικά, εμάς ή τις γυναίκες μας, τα παιδιά, τους υπηρέτες μας κλπ., όταν βρίσκονται στην υπηρεσία μας ή εργάζονται για μας – επειδή, βέβαια, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τέτοιοι “ευγενείς κύριοι” του κόσμου και δηλητηριώδη πικρά σκουλήκια δεν είναι συνηθισμένα να κάνουν καμιά εργασία, και πολύ απρόθυμα θα ταπεινώνονταν σε τέτοιο βαθμό μεταξύ των “καταραμένων Εθνικών” – τότε ας εφαρμόσουμε την ίδια σύνεση (δηλ. την εξορία) όπως τα άλλα κράτη, όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Βοημία, κλπ. Ας ξεκαθαρίσουμε από αυτούς ό,τι μας απέσπασαν με τοκογλυφία και, αφού το μοιράσουμε δίκαια, ας τους διώξουμε από τη χώρα μας για πάντα. Γιατί, όπως έχουμε πει, η οργή του Θεού είναι τόσο μεγάλη εναντίον τους, ώστε γίνονται μόνο όλο και χειρότεροι με επιεική ευσπλαχνία, και όχι πολύ καλύτεροι με αυστηρή ευσπλαχνία. Συνεπώς, ας χαθούν από εδώ...
Πιστεύουμε ότι ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός λέει την αλήθεια όταν διακηρύττει για τους Ιουδαίους που δεν τον δέχτηκαν αλλά τον σταύρωσαν, “Είστε γεννήματα εχιδνών και τέκνα του Διαβόλου”... Διάβασα και άκουσα πολλές ιστορίες για τους Ιουδαίους, που συμφωνούν με αυτήν την κρίση του Χριστού, δηλαδή ότι δηλητηρίασαν πηγάδια, έκαναν φόνους, απήγαγαν παιδιά... Άκουσα ότι ένας Ιουδαίος έστειλε σ’ έναν άλλο Ιουδαίο, και αυτό μέσω ενός Χριστιανού, ένα δοχείο με αίμα, μαζί με ένα βαρέλι κρασί, μέσα στο οποίο όταν το ήπιαν και άδειασε, βρήκαν μέσα ένα νεκρό Ιουδαίο...
Για να συνοψίσουμε, αγαπητοί άρχοντες και ευγενείς, όσοι έχετε Ιουδαίους στην επικράτειά σας, αν αυτή η συμβουλή μου δε σας ταιριάζει, τότε βρείτε καλύτερη συμβουλή, έτσι ώστε όλοι, εσείς και εμείς, να ελευθερωθούμε από αυτό το ανυπόφορο διαβολικό φορτίο: τους Ιουδαίους».
Αντιεβραϊκές αποφάσεις Συνόδων της Εκκλησίας
Από τις Συνόδους της Εκκλησίας τώρα βλέπουμε τα εξής:
Η 1η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαίας αποφάσισε να σπάσει κάθε δεσμό σχέσης με τους Ιουδαίους. Από τότε ίσως επισημοποιήθηκε το άτυπο λεγόμενο Πρωτοσχίσμα. Δηλαδή ο απόλυτος χωρισμός Εκκλησίας και ιουδαϊκής Συναγωγής και κατ’ επέκταση και της συναγωγής των Χριστιανών Εβραίων (βλέπε επιστολή Ιακώβου 2:2), οι οποίοι αισθάνονταν ολοκληρωμένοι Ιουδαίοι από τη στιγμή που δέχονταν τον Ιησού ως το Μεσσία τους. Μεταξύ άλλων καθορίστηκε η ημέρα του Πάσχα να εορτάζεται ύστερα από την εαρινή ισημερία σε ημερομηνία διαφορετική από εκείνη που το εόρταζαν οι Ιουδαίοι. Μία από τις πρώτες διαμάχες μέσα στην Εκκλησία σχετικά με την ημερομηνία καθιέρωσης εορτασμού του Πάσχα ήταν εκείνη των Τεσσαρεσκαιδεκατιστών. Αυτοί οι τελευταίοι ήταν οι Χριστιανοί που ήθελαν να εορτάζουν το Πάσχα μαζί με τους Ιουδαίους την 14η ημέρα του εβραϊκού μηνός Νισάν. Αυτήν την συνήθεια είχαν οι εκκλησίες της Μ. Ασίας που διατηρούσαν την αρχαιότερη χριστιανική Παράδοση από τους Αποστόλους, οι οποίοι εργάστηκαν πολύ σ’ εκείνα τα μέρη και είχαν καθιερώσει τότε την εορτή του Πάσχα. Κατά το έτος 155 μ.Χ. ο επίσκοπος Πολύκαρπος Σμύρνης, μαθητής του αποστόλου Ιωάννη, στη γεροντική του ηλικία αναγκάστηκε να κάνει ταξίδι από τη Σμύρνη στη Ρώμη. Ο λόγος ήταν επειδή ο πάπας της Ρώμης Ανίκητος προκάλεσε σχίσμα με τις εκκλησίες της Μ. Ασίας επειδή συνεόρταζαν το Πάσχα με τους Ιουδαίους. Ο Πολύκαρπος επικαλέστηκε την αρχαιότερη παράδοση των εκκλησιών της Μ. Ασίας, αλλά ο πάπας δεν πείστηκε. Οι δύο ιεράρχες τελικά χωρίστηκαν ειρηνικά, αλλά συμφωνία δεν επιτεύχθηκε επί του θέματος. Αναφέρθηκε πάντως ότι χωρίστηκαν με τη συναίσθηση ότι η διαφορά σε θέματα νηστείας, εορτών κλπ. εκφράζει την ενότητα στην πίστη![3] Οι εκκλησίες της Μ. Ασίας συνέχισαν για αρκετό χρόνο να εορτάζουν το Πάσχα την 14η ημέρα του μηνός Νισάν. Ο Μ. Κωνσταντίνος απευθύνθηκε με τα εξής λόγια κατά την 1η Οικουμενική Σύνοδο στους επισκόπους, αναφερόμενος στην αλλαγή ημερομηνίας της εορτής του Πάσχα: «Επιθυμούμε να μην έχουμε τίποτε το κοινό με αυτόν τον τόσο μισητό λαό, γιατί ο Λυτρωτής καθόρισε για μας άλλο δρόμο». Και φυσικά μιλούσε σύμφωνα με τη νοοτροπία των Πατέρων της 1ης Οικουμενικής Συνόδου.
Η Σύνοδος της Βιέννης το 1267 αποφάσισε:
«Κανείς Εβραίος δεν πρέπει να γίνεται δεκτός σε δημόσια λουτρά, πανδοχεία ή Οίκους για ταξιδιώτες».
Η 3η και 4η Σύνοδος της Ορλεάνης απαγόρευσε στους Ιουδαίους να εμφανίζονται στους δρόμους κατά τη διάρκεια των μεγάλων Χριστιανικών Εορτών: «...αφού η παρουσία τους θα ήταν προσβολή για τη Χριστιανοσύνη».
Η Σύνοδος του Λατερανού το 1215 ήταν μία σημαντική Σύνοδος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας όπου παραστάθηκαν 71 αρχιεπίσκοποι, 412 επίσκοποι, 800 ηγούμενοι μονών και πλήθος εκκλησιαστικών ηγετών και ιερέων. Εκεί γράφτηκαν 70 εκκλησιαστικοί κανόνες, 4 από τους οποίους ασχολήθηκαν με τους Ιουδαίους. Ένας από αυτούς είχε τρομερές συνέπειες γι’ αυτούς. Υποχρεώθηκαν οι Ιουδαίοι να φέρουν το διακριτικό του παράνομου. Από τότε όλοι οι Ιουδαίοι «...σε όλη τη Χριστιανοσύνη και πάντοτε είναι υποχρεωμένοι να φορούν ένα διακριτικό ένδυμα ή έμβλημα πάνω στα ρούχα τους».
Αντιιουδαϊκοί Ιεροί Κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας
Από το “Πηδάλιο” της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφέρουμε τους κυριότερους αντιιουδαϊκούς Ιερούς Κανόνες σε μετάφραση στη Δημοτική.[4]
Κανόνες των Αγίων Αποστόλων (ψευδεπίγραφο):
Κανόνας Ζ΄: “Αν κάποιος Επίσκοπος ή Πρεσβύτερος ή Διάκονος επιτελέσει την άγια ημέρα του Πάσχα πριν από την εαρινή (ανοιξιάτικη) ισημερία μαζί με τους Ιουδαίους, να καθαιρείται”.
Κανόνας ΞΕ΄: “Αν κάποιος κληρικός ή λαϊκός εισέλθει σε συναγωγή Ιουδαίων ή αιρετικών, για να προσευχηθεί, και να καθαιρείται και να αφορίζεται”.
Κανόνας Ο΄: “Αν κάποιος Επίσκοπος ή Πρεσβύτερος ή Διάκονος ή οποιοσδήποτε του καταλόγου των Κληρικών νηστεύει μαζί με τους Ιουδαίους ή εορτάζει μαζί τους ή δέχεται από αυτούς φαγητά και ποτά της εορτής τους, είτε τα άζυμα είτε κάτι παρόμοιο, να καθαιρείται, και αν είναι λαϊκός, να αφορίζεται”.
Κανόνας ΟΑ΄: “Αν κάποιος Χριστιανός μεταφέρει λάδι σε ναό ειδωλολατρών ή σε συναγωγή Ιουδαίων κατά τις εορτές τους ή ανάψει λύχνους, να αφορίζεται”.
Κανόνας της ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου:
Κανόνας ΙΑ΄: “Κανένας από εκείνους που συγκαταλέγονται στο ιερατικό τάγμα ή λαϊκός να μην τρώει τα άζυμα από τους Ιουδαίους, ούτε να γίνεται φίλος με αυτούς, ή όταν είναι ασθενής, να τους προσκαλεί και να λαμβάνει θεραπεία από αυτούς, ούτε σε δημόσια λουτρά να μην λούζεται καθόλου μαζί τους. Και αν κάποιος επιχειρήσει να πράξει αυτό, αν είναι κληρικός, να καθαιρείται, αν είναι λαϊκός, να αφορίζεται”.
Κανόνας της τοπικής Συνόδου Αντιοχείας :
Κανόνας Α΄: “Όλοι όσοι τολμούν να καταλύουν τον Κανόνα της άγιας και μεγάλης Συνόδου, που συγκροτήθηκε στη Νίκαια, στην παρουσία του ευσεβούς και Θεοφιλέστατου Βασιλιά Κωνσταντίνου σχετικά με την άγια εορτή του Πάσχα, να είναι ακοινώνητοι και απόβλητοι από την Εκκλησία αν επιμένουν να αντιλέγουν σ’ εκείνα που μας έχουν δοθεί καλώς, και αυτά λέγονται για τους λαϊκούς. Αν όμως κάποιος από τους προεστούς της Εκκλησίας, Επίσκοπος ή Πρεσβύτερος ή Διάκονος τολμήσει, μετά τον κανόνα αυτόν, να διαφέρει και να επιτελεί το Πάσχα μαζί με τους Ιουδαίους, για να προκαλέσει διαστροφή των λαών και ταραχή των Εκκλησιών, η άγια Σύνοδος από τώρα ήδη αυτόν τον έκρινε ξένο ως προς την Εκκλησία, όχι μόνον εξαιτίας της δικής του αμαρτίας, αλλά και επειδή έγινε αίτιος πολλής διαφθοράς και διαστροφής. Και τέτοιους (η Σύνοδος) όχι μόνον τους καθαιρεί από το να λειτουργούν, αλλά και εκείνους που τολμούν να έχουν κοινωνία μαζί τους μετά την καθαίρεσή τους. Και όσοι καθαιρέθηκαν να αποστερούνται την εξωτερική τιμή, στην οποία μετέχει ο άγιος Κανόνας και το Ιερατείο του Θεού”.
Κανόνας της τοπικής Συνόδου Λαοδικείας :
Κανόνας ΚΘ΄: “Οι Χριστιανοί δεν πρέπει να ιουδαΐζουν και να σχολάζουν το Σάββατο, αλλά να εργάζονται κατ’ αυτήν την ημέρα, και να προτιμούν την Κυριακή, αν βέβαια δύνανται, για να σχολάζουν ως Χριστιανοί, και αν βρεθούν ιουδαϊστές (ιουδαΐζοντες), ας είναι ανάθεμα από το Χριστό”.
Κανόνας ΛΖ΄: “Δεν πρέπει να λαβαίνουμε τα (εορτινά δώρα) που στέλνουν οι Ιουδαίοι ή οι αιρετικοί μήτε να εορτάζουμε μαζί τους”.
Κανόνας ΛΗ΄: “Δεν πρέπει να λαβαίνουμε άζυμα από τους Ιουδαίους ή να έχουμε κοινωνία στις ασέβειές τους”.
Το παράξενο σ’ όλους αυτούς τους Ιερούς Κανόνες είναι ότι αφορίζονται οι Χριστιανοί που πηγαίνουν στην ιουδαϊκή συναγωγή, ή όσοι τηρούν το Σάββατο, τις εορτές, τα ήθη και τα έθιμα του Μωσαϊκού Νόμου, τα οποία τήρησαν ο Ιησούς και όλοι οι απόστολοι. Ο Ιησούς, ο απόστολος Παύλος και όλοι οι απόστολοι πήγαιναν στην εβραϊκή συναγωγή, για να προσευχηθούν, να ακούσουν τις ιερές Γραφές και να κηρύξουν όταν τους έδιναν την ευκαιρία. Επίσης ο Ιησούς όπως και όλοι οι απόστολοι εόρταζαν το ιουδαϊκό Πάσχα ακριβώς την ίδια ημερομηνία με τους άλλους Ιουδαίους και εόρταζαν στην προσωπική τους ζωή τις ιουδαϊκές εορτές και τηρούσαν το Σάββατο. Οι Χριστιανοί εξ Εθνικών από την άλλη πλευρά άρχισαν να τηρούν εορτές που η Αγία Γραφή δεν τις αναφέρει καθόλου ούτε τις επιβάλλει, όπως η ημέρα της Κυριακής, τα Χριστούγεννα, τη Μεγάλη Εβδομάδα, το Πάσχα σε άλλη ημερομηνία, εορτές στη μνήμη διαφόρων αγίων κλπ. και να απαγορεύουν την τήρηση του Σαββάτου και των βιβλικών εορτών της Παλαιάς Διαθήκης. Όλες οι πιο πάνω είναι εορτές που βασίζονται σε ανθρώπινες παραδόσεις. Χωρίς να απαγορεύει ο λόγος του Θεού την καθιέρωση νέων χριστιανικών εορτών όπως οι πιο πάνω, πουθενά δεν απαγορεύει την τήρηση των ιουδαϊκών εορτών από όσους θέλουν να τις τηρούν, και μάλιστα στους Χριστιανούς Εβραίους, αν το πράττουν ελεύθερα, χωρίς καταναγκασμό και επιβολή στους Χριστιανούς από τα έθνη.
Τα όσα αναφέρει ο απόστολος Παύλος κατά των ιουδαϊκών εθίμων και του Νόμου (π.χ. Γαλάτας 2:21 Κολοσσαείς 2:16-17 κ.ά.) ήταν για να απελευθερώσει τους Χριστιανούς εξ εθνικών από το να εφαρμόζουν το Νόμο με νομικίστικη νοοτροπία αυτοδικαίωσης, προκειμένου να σωθούν, όπως επέμεναν κάποιοι ιουδαΐζοντες χριστιανοί (Πράξεις 15:1, Γαλάτας 2:11-14). Δεν είχε σκοπό να καταργήσει την εφαρμογή των εντολών του μωσαϊκού Νόμου από τους Ιουδαίους Χριστιανούς. Η σωτηρία βασίζεται, μέσω της πίστης, μόνο στο εξιλαστήριο έργο του Χριστού πάνω στο σταυρό και αυτό ισχύει και για τους Ιουδαίους και για τους Εθνικούς. Αλλά ο ίδιος ο Παύλος ήταν πιστός Ιουδαίος και εφάρμοζε το Νόμο στην προσωπική του ζωή. Επέτρεψε την περιτομή του Τιμόθεου, που είχε Έλληνα πατέρα αλλά Ιουδαία μητέρα (Πράξ. 16:3). Σύμφωνα με το ιουδαϊκό έθιμο θεωρούνται Ιουδαίοι όσοι έχουν Ιουδαία μητέρα. Έκανε ευχή Ναζηραίου (Πράξεις 18:18), έχοντας κουρέψει τα μαλλιά του, κάτι που βασιζόταν στο βιβλίο των Αριθμών 6:2,5,9,18. Η επιθυμία του να βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ, για να εορτάσει την Πεντηκοστή (Πράξεις 20:16, βλέπε και Α΄ Κορινθ. 16:8), βασιζόταν στο Δευτερονόμιο 16:16. Επίσης η αφιέρωσή του με το κούρεμα των μαλλιών του και τη θυσία των ζώων, (ευχή Ναζηραίου, που επανέλαβε, όπως και πιο πάνω αναφέρουμε), που βλέπουμε στο Πράξεις 21:17-26, κάτι που του σύστησαν να κάνει οι άλλοι απόστολοι, για να αποφευχτούν οι κατηγορίες από τους άπιστους στο Χριστό Εβραίους ότι περιφρονούσε το Νόμο, δείχνουν ότι ο Παύλος όπως και όλοι οι άλλοι απόστολοι δεν ήταν αντίθετοι στην εφαρμογή των διατάξεων του Νόμου, εφόσον δεν τις θεωρούσαν σωτηριακές οι πιστοί Εβραίοι στο Χριστό. Μάλιστα οι Εβραίοι Χριστιανοί ήταν μυριάδες και όλοι ζηλωτές του Νόμου (Πράξεις 21:20), χωρίς αυτό να αναφέρεται υποτιμητικά ή επικριτικά, αλλά φυσιολογικά εφόσον ήταν Ιουδαίοι.
Ο Ιησούς υπήρξε ξεκάθαρος ως προς την τήρηση του Νόμου, απευθυνόμενος στους Ιουδαίους συμπατριώτες του: “Μη νομίσετε ότι ήρθα να καταλύσω το Νόμο ή τους προφήτες. Δεν ήρθα να καταλύσω, αλλά να εκπληρώσω (ή συμπληρώσω). Γιατί αλήθεια σας λέω: ωσότου παρέλθει ο ουρανός και η γη, ένα γιώτα ή μια κεραία δε θα παρέλθει από το νόμο, ωσότου όλα γίνουν. Όποιος λοιπόν λύσει μία από τις εντολές αυτές τις ελάχιστες και διδάξει έτσι τους ανθρώπους, ελάχιστος θα κληθεί στη βασιλεία των ουρανών. Όποιος όμως τις εφαρμόσει και τις διδάξει, αυτός μεγάλος θα κληθεί στη βασιλεία των ουρανών” (Ματθαίος 5:17-19).
Ο Παύλος μάς λέει: “Το Νόμο λοιπόν καταργούμε με την πίστη; Είθε να μη γίνει, αλλά το νόμο ανορθώνουμε!” (Ρωμαίους 3:31, βλέπε επίσης και 8:3-4). Σύμφωνα με τον Ιάκωβο ο Νόμος, όταν εφαρμόζεται ως αποτέλεσμα της πίστης μας στο Χριστό και όχι ως καταναγκασμός ούτε με σκοπό τη σωτηρία, είναι “ο Νόμος της ελευθερίας” (Ιάκωβος 1:25, 2:12). Μάλιστα κατά τη φημισμένη πρώτη αποστολική Σύνοδο της Ιερουσαλήμ φαίνεται ότι οι Εβραίοι Χριστιανοί περίμεναν οι εθνικοί να γνωρίζουν το Νόμο, πηγαίνοντας στις συναγωγές και ακούγοντάς τον εκεί να κηρύττεται (Πράξεις 15:19-21. Προσοχή ιδιαίτερη στο εδάφιο 21), χωρίς να τον επιβάλλουν σ’ αυτούς. Δε θεωρούσαν όμως λαθεμένο και οι Εθνικοί να εφαρμόζουν όσες διατάξεις του Νόμου ήθελαν, όχι για να σωθούν, αλλά ως έκφραση αγάπης προς το Θεό του Ισραήλ. Γιατί ο Νόμος είναι και παρέμεινε “πνευματικός,... άγιος, και η εντολή άγια, δίκαιη και αγαθή” (Ρωμαίους 7:12,14). H εφαρμογή του Nόμου δεν είναι υποχρέωση από τους Eθνικούς Xριστιανούς, είναι προνόμιο. Γιατί ο Nόμος εκφράζει τον καλύτερο τρόπο, για να ζει τη ζωή του σ’ αυτόν τον κόσμο ο άνθρωπος. O Nόμος δεν περιέχει τίποτε κακό. Όποιος μπορεί να εφαρμόζει οποιεσδήποτε διατάξεις του Nόμου με ένα πνεύμα ελευθερίας, όχι νομικισμού, κάνει καλό στον εαυτό του.
Η διδασκαλία και η αγάπη του αποστόλου Παύλου για τον Ισραήλ
Όσα αναφέραμε πιο πάνω είναι σταχυολογήματα από εκείνα που η Χριστιανική Εκκλησία είπε και έκανε κατά των Ιουδαίων διαμέσου των αιώνων. Είναι τραγικό να παρατηρούμε να λέγονται τέτοια λόγια που στάζουν δηλητήριο με μίσος κατά του έθνους απ’ όπου κατά σάρκα προέρχεται ο Σωτήρας μας. Πώς οι Χριστιανοί μπορούν να λατρεύουν το βασιλιά του Ισραήλ, το λέοντα από τη φυλή του Ιούδα (Αποκάλυψη 5:5), τον Ιουδαίο Ιησού από τη Ναζαρέτ, και να μισούν με τέτοιο τρόπο το λαό του; Από αυτά που διαβάσαμε απoδεικνύεται ότι κανένας άνθρωπος, όσο άγιος και μεγάλος κι αν είναι, και καμιά Εκκλησιαστική Σύνοδος δεν μπορούν να ισχυριστούν ότι έχουν πλήρη θεοπνευστία. Μόνο ο Λόγος του Θεού είναι θεόπνευστος και κανένας άλλος, τουλάχιστον στην πληρότητά του.
Ο απόστολος Παύλος πάλι, έλεγε, μιλώντας για το ευαγγέλιο: «Γιατί δεν ντρέπομαι το ευαγγέλιο, επειδή είναι δύναμη Θεού για σωτηρία σε καθέναν που πιστεύει, στον Ιουδαίο πρώτα και επίσης στον Έλληνα» (Ρωμ. 1:16). Το ευαγγέλιο λοιπόν ανήκει πρώτα απ’ όλους στους Ιουδαίους. Αυτοί είναι οι φυσικοί αποδέκτες του. Όλοι οι άλλοι λαοί και εμείς οι Έλληνες ερχόμαστε μετά, κατά παραχώρηση της χάρης του Θεού. Ενσωματωθήκαμε στην πολιτεία του Ισραήλ, χωρίς να χρειαστεί να γίνουμε πρώτα προσήλυτοι στον Ιουδαϊσμό. Συνεπώς, ως Εθνικοί, εμείς είμαστε χρεώστες και οφειλέτες σ’ αυτούς και όχι το αντίθετο.
Επίσης ο Παύλος έλεγε: «Τι λοιπόν το περισσότερο έχει ο Ιουδαίος ή ποια η ωφέλεια της περιτομής; Πολύ ωφελεί με κάθε τρόπο. Γιατί, βέβαια, πρώτα απ’ όλα ωφελεί ότι τους εμπιστεύτηκαν τα λόγια του Θεού. Γιατί τι σημασία έχει; Αν απίστησαν μερικοί, μήπως η απιστία τους θα καταργήσει την πιστότητα του Θεού;» (Ρωμ. 3:1-3). Ο Χριστιανός Ιουδαίος καταλαβαίνει καλύτερα το Ευαγγέλιο απ’ όσο ένας Εθνικός και μπορεί να το ερμηνεύσει καλύτερα, γιατί είναι συνέχεια της πολιτιστικής και θρησκευτικής του παράδοσης και κληρονομιάς. Γι’ αυτό ο κοπετός του Παύλου είναι μεγάλος για την απιστία των ομοεθνών του στον Ιησού Χριστό: “...Έχω μεγάλη λύπη και αδιάλειπτη οδύνη στην καρδιά μου. Θα ευχόμουν εγώ ο ίδιος να είμαι ανάθεμα από το Χριστό για χάρη των αδελφών μου, των συγγενών μου κατά σάρκα, οι οποίοι είναι Ισραηλίτες, στους οποίους ανήκουν η υιοθεσία και η δόξα (εβραϊκά “σεκινά”, αναφέρεται στην παρουσία του Θεού υπό μορφή φωτεινής νεφέλης μέσα στα Άγια των Αγίων του Ναού) και οι διαθήκες (Παλαιά και Καινή Διαθήκη, βλέπε Ιερεμίας 31:30-36) και η νομοθεσία (εβραϊκά: τορά) και η λατρεία (του Ναού) και οι επαγγελίες. Στους οποίους ανήκουν οι πατέρες και από τους οποίους προέρχεται ο Χριστός κατά σάρκα, ο οποίος είναι πάνω σε όλους Θεός ευλογητός στους αιώνες, αμήν”. (Ρωμαίους 9:2-4).
Ανάγκη μετάνοιας των Χριστιανών για το μίσος τους κατά των Εβραίων
Πιστεύουμε ότι οι Χριστιανοί πρέπει να μετανοήσουν για όλους τους διωγμούς και το μίσος που έδειξαν στον εβραϊκό λαό, όχι μόνο αυτόν τον αιώνα αλλά και στο παρελθόν, και δε μετανόησαν. Δεν έχει σημασία αν οι σημερινοί χριστιανοί δεν καταδιώκουν οι ίδιοι τους Εβραίους. Η αμαρτία των πατέρων, το βλέπουμε στην Παλαιά Διαθήκη, περνούσε στα τέκνα, και ο Θεός είχε δώσει εντολή, όταν τα τέκνα μετανοούσαν, έπρεπε να ζητήσουν συγγνώμη όχι μόνο για τις δικές τους αμαρτίες, αλλά και γι’ αυτές των πατέρων τους. Και οι δικοί μας χριστιανοί πνευματικοί πατέρες αμάρτησαν, και μεταξύ αυτών ήταν και αναγνωρισμένοι “Πατέρες της Εκκλησίας” όλων των δογμάτων. Δυστυχώς και σήμερα παρατηρούμε γενικά στον κόσμο αλλά και στην πατρίδα μας, ειδικά μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, έναν ανανεωμένο αντισημιτισμό, παρόλον ότι κατά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο το έθνος μας δεν ενέδωσε στο μικρόβιο του αντισημιτισμού που είχε μολύνει τότε σχεδόν όλα τα έθνη. Μάλιστα ο τότε αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός είχε αρνηθεί συνεργασία με τους Γερμανούς κατακτητές στο διωγμό των Ιουδαίων και την εξορία τους σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή του. Και πολλοί άλλοι Έλληνες είχαν κρύψει κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής Εβραίους με κίνδυνο της ζωής τους. Είναι αισχρό να υπάρχουν σήμερα χριστιανοί αντισημίτες, και μάλιστα Έλληνες, όταν η Ελλάδα υπέφερε φοβερά δεινά από τον αντισημιτικό Ναζισμό. Αυτή είναι μια αμαρτία που ο Θεός δε θα παραβλέψει, την οποία πρέπει να καταδικάζουν όλοι οι Χριστιανοί ανεξαρτήτως δόγματος. Πιστεύω ότι μία από τις βασικές αμαρτίες μας ήταν αυτή, εξαιτίας της οποίας η Χριστιανική Εκκλησία δεν μπόρεσε να υπερισχύσει πνευματικά στον κόσμο. Λέγεται ότι περίπου ένα άτομο στα πέντε δεν έχει ούτε ακούσει καν το όνομα Ιησούς Χριστός σήμερα στον κόσμο μας. Ας προσέξουμε να μην πέσει η κατάρα του Θεού στο έθνος μας, αν συνεχιστεί αυτή η αμαρτία του αντισημιτισμού, σύμφωνα με την υπόσχεση που είχε δώσει ο Θεός στον Αβραάμ και στους απογόνους του, στα εδάφια που διαβάσαμε στην αρχή του άρθρου.
Δυστυχώς ύστερα από το έτος 135 μ.Χ. οι εθνικοί Χριστιανοί δε συμπαραστάθηκαν με αγάπη και συμπάθεια στους Ιουδαίους αδελφούς τους. Το αντιιουδαϊκό πνεύμα είχε διεισδύσει βαθιά και ευρέως στην Εκκλησία. Έτσι οι Χριστιανοί Εβραίοι βρέθηκαν ανάμεσα σε δύο πυρά. Αφενός τους καταδίωκαν και τους μισούσαν οι σαρκικοί αδελφοί τους που δεν πίστευαν στο Χριστό, αφετέρου και οι πνευματικοί αδελφοί τους από τα έθνη τούς πίεζαν να εγκαταλείψουν οτιδήποτε είχε σχέση με το έθνος τους.
Ιδού μια χαρακτηριστική ομολογία πίστης για Ιουδαίους που ήθελαν να γίνουν Χριστιανοί κατά τον 4ο και 5ο αιώνα μ.Χ., την οποία συνέταξε η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης: “Απαρνούμαι όλα τα έθιμα, τελετές, νομικές διατάξεις, άζυμα ψωμιά και θυσίες προβάτων των Εβραίων, και όλες τις άλλες εορτές των Εβραίων, θυσίες, προσευχές, ραντισμούς, καθαρμούς, αγιασμούς και ιλασμούς, και νηστείες, νεομηνίες και Σάββατα, και δεισιδαιμονίες, και ύμνους και άσματα και τήρηση νόμων και συναγωγές, και τις τροφές και τα ποτά των Εβραίων. Με μια λέξη, απαρνούμαι απολύτως καθετί το ιουδαϊκό, κάθε νόμο, τελετή και έθιμο... Και αν κατόπιν επιθυμήσω να αρνηθώ (αυτά που λέω τώρα) και επιστρέψω στην ιουδαϊκή δεισιδαιμονία, ή βρεθώ να τρώω με Ιουδαίους, ή να εορτάζω μαζί τους, ή μυστικά να συζητώ και να κατηγορώ τη χριστιανική θρησκεία αντί να τους αντικρούω ανοιχτά και να καταδικάζω τη μάταιη πίστη τους, τότε ας έρθει πάνω μου ο τρόμος του Κάιν και η λέπρα του Γιεζί, καθώς επίσης οι τιμωρίες του Νόμου στις οποίες παραδέχομαι πως υπόκειμαι. Και ας βρίσκομαι σε ανάθεμα στον ερχόμενο κόσμο, και ας καθίσει η ψυχή μου μαζί με το Σατανά και τους διαβόλους του”.[5]
Είναι σαν οι Απόστολοι να έλεγαν σ’ εμάς τους Έλληνες: «Αν θέλετε να γίνετε Χριστιανοί, πρέπει να απαρνηθείτε το λαό σας, όλα τα ήθη και τα έθιμά σας, να περιτμηθείτε, να εφαρμόζετε όλο το Νόμο του Μωυσή, να ξεχάσετε ότι γεννηθήκατε Έλληνες και να γίνετε Εβραίοι. Να αλλάξετε τα ονόματά σας από ελληνικά σε εβραϊκά και μόνο τότε θα σας δεχτούμε στη χριστιανική Εκκλησία». Με τέτοιες προϋποθέσεις πιστεύουμε ότι ούτε ένας Έλληνας δε θα γινόταν Χριστιανός. Καταλαβαίνουμε συνεπώς την τραγωδία των Εβραίων Χριστιανών, οι οποίοι ήθελαν να ευαγγελίσουν το έθνος τους. Πώς θα έλκυαν τους ομοεθνείς τους στο Χριστό, αν δεν ήταν ενσωματωμένοι στο έθνος τους και δεν εμφάνιζαν με ιουδαϊκό τρόπο στους Ιουδαίους τον Ιουδαίο Ιησού από τη Ναζαρέτ; Ξέχασαν οι Εθνικοί Χριστιανοί τα λόγια του Αποστόλου των Εθνών, που έλεγε: «Έγινα στους Ιουδαίους σαν Ιουδαίος, για να κερδίσω Ιουδαίους» (Α΄ Κορ. 9:20).
Διάλογος του Ιουστίνου με τον Τρύφωνα
Ένας πολύ ενδιαφέρων διάλογος, ο οποίος δείχνει το αντιιουδαϊκό πνεύμα που ήδη είχε εισχωρήσει στην Εκκλησία, έγινε περί το 136 μ.Χ., λίγο μετά την καταστροφή της 2ης Ιουδαϊκής Επανάστασης υπό τον Μπαρ Κοχεβά, μεταξύ του Απολογητού Ιουστίνου του Μάρτυρα (Αποστολικός Πατέρας της Εκκλησίας, έζησε περίπου από το 110-165 μ.Χ.) και ενός λόγιου Ιουδαίου, του Τρύφωνα. Ο διάλογος έγινε με αρκετά επιθετικό τόνο εκ μέρους του Ιουστίνου, κρίνοντας αυστηρά τους Ιουδαίους μέσα από τα βιβλία τους της Παλαιάς Διαθήκης. Ο διάλογος ήταν πολύ μεγάλος, αλλά σε ένα σημείο αναφέρονται τα εξής: «Και ο Τρύφωνας πάλι ζητούσε να μάθει: “Αν κάποιος, ξέροντας ότι έτσι έχουν τα πράγματα, μαζί με το ότι γνωρίζει πως αυτός είναι ο Χριστός (δηλ. ο Ιησούς), και είναι φανερό ότι και έχει πιστέψει και υπακούει σ’ αυτόν, θέλει όμως και αυτά να φυλάττει (δηλαδή τα τυπικά του μωσαϊκού Νόμου), θα σωθεί;”
Και εγώ είπα: “Σύμφωνα με την άποψή μου, Τρύφωνα, λέω ότι τέτοιος άνθρωπος θα σωθεί, αν δεν αγωνίζεται να πείσει αυτούς που προέρχονται από τα έθνη και περιτμήθηκαν από την πλάνη να φυλάττουν οπωσδήποτε αυτά (δηλαδή τα τυπικά του Νόμου), πράγμα που έπραττες κι εσύ στην αρχή της συζήτησης, αποφαινόμενος ότι δε θα σωθώ αν δεν τα φυλάξω”.
Κι εκείνος ρώτησε: “Γιατί λοιπόν είπες: ‘Σύμφωνα με την άποψή μου θα σωθεί τέτοιος άνθρωπος’, αν δεν υπάρχουν άλλοι που να λένε ότι τέτοιοι άνθρωποι δε θα σωθούν;”
Εγώ αποκρίθηκα: “Υπάρχουν, ω Τρύφωνα, άνθρωποι που δεν τολμούν ούτε να έχουν επικοινωνία με ομιλία ή στις οικίες με τέτοιους ανθρώπους (δηλαδή με Χριστιανούς που τηρούν και το μωσαϊκό Νόμο). Με αυτούς εγώ δε συμφωνώ. Αλλά αν αυτοί (που πιστεύουν στο Χριστό και τηρούν το μωσαϊκό Νόμο), λόγω αδύναμης γνώμης, μαζί με την ελπίδα σ’ αυτόν το Χριστό και στις αιώνιες και από τη φύση τους δίκαιες πράξεις και ευσέβειες, θέλουν να φυλάττουν και όσες δύνανται τώρα από τις εντολές του Μωυσή, τις οποίες φρονούμε ότι έχουν διαταχθεί για τη σκληροκαρδία του λαού (Ισραήλ), και διαλέγουν να συζούν με τους Χριστιανούς και πιστούς όπως προείπα, χωρίς να προσπαθούν να τους πείσουν μήτε να περιτέμνονται όμοια όπως αυτοί μήτε να τηρούν το Σάββατο μήτε να τηρούν όσα άλλα υπάρχουν τέτοιου είδους, αποφαίνομαι ότι πρέπει να τους προσλαμβάνουμε και να κοινωνούμε σε όλα με αυτούς ως ομοσπλάχνους και αδελφούς.
Έλεγα, ω Τρύφωνα, εκείνους από το γένος σας που λένε ότι πιστεύουν σ’ αυτόν το Χριστό, αν όμως αναγκάζουν να ζουν αυτούς που πιστεύουν από τα έθνη οπωσδήποτε σύμφωνα με το νόμο που διατάχθηκε μέσω του Μωυσή ή διαλέγουν να μην έχουν κοινωνία με αυτούς που έχουν τέτοιο τρόπο ζωής (εθνικό), όμοια και αυτούς δεν αποδέχομαι.
Εκείνοι που υπακούν σ’ αυτούς και ζούνε με τρόπο που συμφωνεί με το μωσαϊκό Νόμο μαζί με τη φύλαξη της ομολογίας στο Χριστό του Θεού, υποθέτω ότι ίσως σωθούν. Εκείνοι όμως που ομολόγησαν και αναγνώρισαν ότι αυτός είναι ο Χριστός και για οποιαδήποτε αιτία μετάβηκαν στο Μωσαϊκό Νόμο, αφού αρνήθηκαν ότι αυτός είναι ο Χριστός, και δε μετανόησαν πριν από το θάνατό τους, αποφαίνομαι ότι καθόλου δε θα σωθούν. Ομοίως αποφαίνομαι ότι δε θα σωθούν όσοι από το γένος σας ζουν σύμφωνα με το Νόμο και δεν πιστεύουν σ’ αυτόν το Χριστό πριν από το θάνατό τους, και μάλιστα εκείνοι που αναθεμάτισαν και αναθεματίζουν αυτούς που πίστεψαν σ’ αυτόν το Χριστό, για να επιτύχουν τη σωτηρία και να απαλλαγούν από την τιμωρία στη φωτιά» (Διάλογος προς Τρύφωνα 47:1-4).
Βλέπουμε πως ο Ιουστίνος είχε πιο ανοιχτό πνεύμα από πολλούς Χριστιανούς των κατοπινών αιώνων, που σύμφωνα με τα λεγόμενά του υπήρχαν ήδη κατά την εποχή του, οι οποίοι δεν τολμούσαν “ούτε να έχουν επικοινωνία με ομιλία ή στις οικίες” με Ιουδαιοχριστιανούς.
Έτσι η Ιουδαιοχριστιανική Εκκλησία άρχισε όλο και περισσότερο να μειώνεται, ώσπου κάποια στιγμή έπαψε πια να υπάρχει ως ξεχωριστή οντότητα μέσα στο σώμα της Εκκλησίας. Βεβαίως πάντοτε χριστιανοί Εβραίοι υπήρχαν διαμέσου των αιώνων. Είχαν όμως πλέον αφομοιωθεί με τις Εκκλησίες των Εθνικών, δε διακρίνονταν από τους άλλους Εθνικούς Χριστιανούς και η γνώμη τους δεν είχε ιδιαίτερη βαρύτητα.
Συνέπειες που επήλθαν στην Εκκλησία από την απόρριψη της ιουδαϊκής κληρονομιάς της
Πιστεύουμε ότι ήταν λάθος αυτή η εξουδετέρωση της ύπαρξης των Ιουδαίων Χριστιανών. Κάθε δέντρο, όταν κόβεται από τη ρίζα του, αρχίζει να μαραίνεται. Έτσι συνέβηκε με τις Εκκλησίες των Εθνικών. Μπορεί να υπήρχαν πάντοτε οι ιουδαΐζοντες Χριστιανοί με τους οποίους έκανε τόσες μάχες ο απόστολος Παύλος και τους καταδίκασε η πρώτη χριστιανική Σύνοδος στην Ιερουσαλήμ, αλλά αυτό δε δικαιολογεί το γεγονός ότι οι υπόλοιποι Χριστιανοί από τα Έθνη θεωρούσαν όλους τους Εβραίους Χριστιανούς συλλήβδην ως ιουδαΐζοντες. Στην Αγία Γραφή αναφέρεται ότι δεν είναι αμαρτία η μη τήρηση του Μωσαϊκού Νόμου από τους Χριστιανούς Εθνικούς, πουθενά όμως δεν αναφέρει ότι είναι αμαρτία η τήρηση του Νόμου από τους Εβραίους Χριστιανούς ή από οποιονδήποτε άλλον. Ο ίδιος ο Κύριος είπε ότι δεν ήρθε, για να καταργήσει το Νόμο, αλλά να τον συμπληρώσει ή εκπληρώσει (αρχαίο κείμενο: πληρώσαι) και να τον γράψει στις καρδιές των ανθρώπων. Αν η παρουσία των Ιουδαίων Χριστιανών ήταν αισθητή μέσα στη Χριστιανική Εκκλησία διαμέσου των αιώνων, τότε πολλές αιρέσεις, δογματικές και θεολογικές πλάνες, και παρεξηγήσεις που υπεισήλθαν στη χριστιανική διδασκαλία, δεν θα μπορούσαν να ριζώσουν. Βρίσκονται “υπό νόμον” όχι όσοι τηρούν τις διατάξεις του, αλλά όσοι νομίζουν ότι δικαιώνονται απέναντι στο Θεό με την τήρηση των εντολών του και όχι με το εξιλαστήριο έργο του Ιησού Χριστού κατά χάρη μέσω της πίστης σ’ Εκείνον.
Οι περισσότερες Οικουμενικές Σύνοδοι που έγιναν είχαν σκοπό να καθορίσουν την τριαδική φύση του Θεού καθώς επίσης τη φύση τού Ιησού Χριστού στη σχέση ανθρώπινη-θεϊκή του φύση. Οι Εβραίοι δεν είχαν τέτοιου είδους ανησυχίες. Αυτοί ήταν περισσότερο πρακτικοί στη νοοτροπία τους. Αυτό που τους ενδιέφερε ήταν να εφαρμόζουν τις αποκεκαλυμμένες εντολές του Θεού. Το βλέπουμε στο Δευτερονόμιο 29:29: «Τα κρυμμένα πράγματα ανήκουν στον Κύριο το Θεό μας. Τα αποκαλυμμένα όμως σε μας και στα παιδιά μας παντοτινά, για να εκτελούμε όλα τα λόγια αυτού του Νόμου». Η Εκκλησία διαμέσου των αιώνων φθάρηκε μέσα σε απέραντες λογομαχίες και πικρές φιλονικίες, που μόνο κακό, απέραντο μίσος, διωγμούς και φόνους επέφεραν στις σχέσεις μεταξύ των Χριστιανών, εξαιτίας των αιρέσεων που όλες βασίζονταν στην ελληνική φιλοσοφία. Γιατί με τις προϋποθέσεις της ελληνικής φιλοσοφίας προσπαθούσαν διάφοροι Χριστιανοί να εξηγήσουν τη φύση του Θεού κλπ. Οι Ιουδαίοι Χριστιανοί θα μπορούσαν να στρέψουν την προσοχή των εθνικών αδελφών τους σε πιο οικοδομητικά και σημαντικά πράγματα που o Θεός μάς αποκάλυψε στη Βίβλο, αποφεύγοντας να διερευνούμε ό,τι ο Θεός δεν αποκαλύπτει. Επίσης βλέπουμε ότι στη θρησκευτική ζωή εντός του Ιουδαϊσμού υπήρχαν διάφορες αιρέσεις – όπως Φαρισαίοι, Σαδδουκαίοι, Εσσαίοι – οι οποίες έδειχναν ανοχή μεταξύ τους. Ποτέ η μία ιουδαϊκή αίρεση δεν προκάλεσε διωγμό στην άλλη. Εκτός από το διωγμό που επέφεραν στη λεγόμενη “αίρεση των Ναζωραίων”, δηλαδή τους Χριστιανούς, γιατί οι τελευταίοι κατηγορούσαν τους άλλους ότι σκότωσαν το Μεσσία. Αλλά και στο διωγμό κατά των Χριστιανών Εβραίων σπάνια ο διωγμός έφτανε στο σημείο να σκοτωθεί ο διωκόμενος, όπως συνέβη με τον πρωτομάρτυρα Στέφανο.[6] Οι Εκκλησίες των Εθνικών, αντίθετα, στους διωγμούς τους κατά των αιρετικών – αληθινών ή όχι – και των Εβραίων σκότωσαν χιλιάδες από αυτούς, πράγμα αντίθετο με το πνεύμα του Χριστού. Το σχετικά ανεκτικό θρησκευτικό πνεύμα των Ιουδαίων θα μπορούσαν να μεταδώσουν οι Χριστιανοί Εβραίοι στους Εθνικούς αδελφούς τους.
Κάτι άλλο που θα είχε αποφευχθεί είναι η εικονολατρία, η Μαριολατρία και η Αγιολατρία. Από τους Πατέρες της Εκκλησίας που αντιστάθηκαν σθεναρά ενάντια σ’ αυτές τις ειδωλολατρικές πλάνες ήταν ο Επιφάνιος Σαλαμίνας Κύπρου (310/320-402 μ.Χ.), ο οποίος ήταν Εβραίος. Γι’ αυτόν έγραψε ο Παν. Χρήστου στην Πατρολογία του τόμος Δ΄ σελ. 505: «Εκείνο που ήθελε πάση θυσία να επιτύχει ο Επιφάνιος διά των συγγραμμάτων αυτής της κατηγορίας ήταν η διαφύλαξη της χριστιανικής πίστης, όπως είχε διατυπωθεί από την αρχή μέχρι των ημερών του από τους προφήτες, τους αποστόλους και τους Πατέρες. Δεν είχε καμιά εκτίμηση προς την ελληνική σοφία αυτός ο πιθανώς Σημίτης Παλαιστίνιος (στην αρχή του κεφαλαίου του για τον Επιφάνιο αναφέρει ότι πιθανώς προερχόταν από Εβραίους Χριστιανούς γονείς) και στο σημείο αυτό βαδίζει στα ίχνη των παλιών αιρεσιολόγων. Οι αιρέσεις, όπως έλεγαν κι εκείνοι, έχουν τη ρίζα τους στην ελληνική φιλοσοφία, αλλά και κάπου αλλού, στον Ωριγένη δηλαδή, ο οποίος στηρίχτηκε στην ελληνική σκέψη... Μόνο λοιπόν θεμέλιο της χριστιανικής πίστεως είναι η Αγία Γραφή σε συνδυασμό με την παράδοση της Εκκλησίας, εφόσον ο Θεός έχει αποκαλυφθεί σ’ εμάς όχι μόνο στη Γραφή, αλλά και μέσα στην Εκκλησία. “Τα μεν εν Γραφαίς τα δε εν παραδόσεσι παρέδωκαν ημίν οι άγιοι Απόστολοι”». Βεβαίως όταν μιλά περί Παραδόσεως ο Επιφάνιος εννοεί την Αποστολική Παράδοση, όχι την Εκκλησιαστική που σε πολλά μέρη της αποτελεί αχαλίνωτη φαντασία. Ο Επιφάνιος, που υπήρξε επίσκοπος Κύπρου, προς το τέλος της ζωής του έκανε μία Διαθήκη όπου όρκισε τους πιστούς της εκκλησίας του να μη δεχτούν ποτέ εικόνες στους ναούς και τα κοιμητήρια. Αναθεματίζονται όσοι παραβούν την προτροπή του. Γι’ αυτό και για αρκετούς αιώνες κατόπιν, οι εκκλησίες της Κύπρου δεν είχαν εικόνες στους ναούς τους.
Αν σε κάτι δεν περιέπεσαν ποτέ πια οι Ιουδαίοι μετά την επιστροφή τους από την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας, αυτό ήταν η ειδωλολατρία. Οι Ιουδαιοχριστιανοί, αν συνέχιζαν να υπάρχουν ως ιδιαίτερος κλάδος της Εκκλησίας με βαρύνουσα γνώμη, δε θα συμφωνούσαν ποτέ με την Εικονολατρία, τη Μαριολατρία και την Αγιολατρία, που είναι ειδωλολατρία, όπως και ο Επιφάνιος. Δυστυχώς και ο ίδιος ο Επιφάνιος, παρόλον ότι ήταν εβραϊκής καταγωγής, ήταν κι αυτός επηρεασμένος από τον αντισημιτισμό της Εκκλησίας, ώστε στο βιβλίο του “Πανάριον”, όπου ασχολείται με όλες τις γνωστές αιρέσεις της εποχής του, γράφει ένα κεφάλαιο “Κατά Ναζαρηνών”, όπου καταδίκαζε τους Εβραίους Χριστιανούς, μόνο και μόνο επειδή τηρούσαν το Νόμο.
Η θεωρία της “Αντικατάστασης”
Εμείς οι Έλληνες, επειδή η Καινή Διαθήκη γράφτηκε στα ελληνικά, και παρερμηνεύοντας τα λόγια του Ιησού – όταν ο Φίλιππος και ο Ανδρέας του είπαν ότι κάποιοι Έλληνες ήθελαν να τον δουν: «Έχει έρθει η ώρα να δοξαστεί ο Υιός του Ανθρώπου» (Ιωάννης 12:23) – θεωρήσαμε υποσυνείδητα πως αντικαταστήσαμε τους Ιουδαίους και γίναμε εμείς ο εκλεκτός λαός του Θεού. Έτσι πέρασε γενικά στην παγκόσμια Εκκλησία η Θεωρία της Αντικατάστασης, ότι ο λαός Ισραήλ αντικαταστάθηκε από την Εκκλησία στο σχέδιο του Θεού, και πως ό,τι αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη γι’ αυτόν το λαό ανήκει πλέον αλληγορικά αποκλειστικά και μόνο στην Εκκλησία. Αυτό είναι πλάνη, πουθενά δε βασίζεται στην Αγία Γραφή. Οι Ιουδαίοι ήταν και παρέμειναν ο εκλεκτός και περιούσιος λαός του Θεού (προσοχή: εκλεκτός όχι ευνοούμενος. Η εκλογή δε βασίζεται πάντοτε στην καλύτερη ποιότητα εκείνου που εκλέγεται, αλλά είναι δωρεάν χάρη του Θεού). «Γιατί είναι αμεταμέλητα τα χαρίσματα και η κλήση του Θεού» (Ρωμαίους 11:29). Δυστυχώς, η διδασκαλία του απ. Παύλου ότι το «Ευαγγέλιο είναι για τον Ιουδαίο πρώτα και μετά για τον Έλληνα» αντιστράφηκε. Από ένα σημείο και μετά το Ευαγγέλιο άρχισε να θεωρείται ότι ανήκει στον Έλληνα πρώτα και τελευταία στον Ιουδαίο. Και από τη στιγμή κατά την οποία ένας λαός χάνει το λόγο ύπαρξής του, όπως ο ιουδαϊκός, δεν απομένει παρά ένα βήμα, για να τον εξαφανίσει κανείς ως άχρηστο από το πρόσωπο της γης.
Οι Χριστιανοί ξέχασαν ότι από τα 27 βιβλία της Καινής Διαθήκης όλα εκτός από δύο προέρχονται από Εβραίους. Οι Ιουδαίοι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης έγραψαν ελληνικά, αλλά με την εβραϊκή σκέψη και νοοτροπία. Μόνο το Ευαγγέλιο του Λουκά και οι Πράξεις είναι γραμμένα από Έλληνα. Αλλά και ο Λουκάς πιθανόν να ήταν προσήλυτος Ιουδαίος. Πάντως ήταν στενός συνεργάτης του αποστόλου Παύλου.
Πατερικές πλάνες
Όλοι σχεδόν οι Πατέρες της Εκκλησίας προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το Ευαγγέλιο με τις φιλοσοφικές γνώμες της εποχής τους και συχνά περιέπεσαν σε ανόητες υποθέσεις ή και αιρέσεις ακόμα, όπως ο θεωρία της αποκαταλλαγής των πάντων, που ένθερμα υποστήριζαν οι Ωριγένης, Γρηγόριος Νύσσης, Δίδυμος ο Τυφλός και άλλοι Πατέρες. Επίσης, το βιβλίο “Περί μυστικής Θεολογίας” του Ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, ψευδεπίγραφο του 5ου αιώνα επηρέασε αφάνταστα τη θεολογία των κατοπινών αιώνων. Ο Μάξιμος Ομολογητής το θεωρούσε γνήσιο, όπως και η 6η Οικουμενική Σύνοδος. Οι θεωρίες αυτού του συγγραφέα για το Θεό είναι επηρεασμένες από τη νεοπλατωνική φιλοσοφία και συγγενεύουν περισσότερο με τον Πανθεϊσμό των Ανατολικών θρησκειών, Ινδουισμό, Βουδισμό κλπ. παρά με τον προσωπικό Θεό των Γραφών. Στο βιβλίο του Ψευδο-Διονυσίου “Περί Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας” βασίζεται και η λεγόμενη “ειδική ιεροσύνη” των Χριστιανών ιερέων της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Ορθή ερμηνεία βιβλικών εδαφίων με τη βοήθεια της ιουδαϊκής παράδοσης
Επειδή το Ευαγγέλιο είναι «πρώτα για τον Ιουδαίο», με τη βοήθεια της ιουδαϊκής παράδοσης μπορεί να δοθεί σωστότερη ερμηνεία σε πολλά σημεία της Καινής Διαθήκης που φαίνονται σκοτεινά. Οι Ιουδαίοι Χριστιανοί θα έδιναν τη σωστή ερμηνεία σε εδάφια που αργότερα κατάντησαν όπλο πνευματικής εξουσίας και πνευματικής καταπίεσης στα χέρια του κλήρου, όπως: «Θα σου δώσω τα κλειδιά της βασιλείας των ουρανών», «ό,τι δέσεις στη γη θα είναι δεμένο στον ουρανό και ό,τι λύσεις στη γη θα είναι λυμένο στον ουρανό».(Ματθ. 16:19). «Αν σε κάποιους αφήσετε τις αμαρτίες, έχουν αφεθεί σ’ αυτούς. Αν σε κάποιους τις κρατάτε, έχουν κρατηθεί» (Ιωάννης 20:23). Αυτές ήταν τυπικές ραβινικές εκφράσεις, που κάθε Εβραίος τις καταλάβαινε σωστά. Οι αρχηγοί της Συναγωγής με την έκφραση “δεσμείν και λύειν” (που σημαίνει “απαγορεύω” και “επιτρέπω”) εννοούσαν το δικαίωμα που είχαν να αποκόπτουν από την κοινωνία των πιστών όσους συμπεριφέρονταν αντίθετα με το Νόμο και να ερμηνεύουν το Νόμο σε συγκεκριμένες περιστάσεις της ζωής. Αυτό το δικαίωμα το έδωσε ο Χριστός στους Αποστόλους του και σε όλη την Εκκλησία ενάντια σε όσους συμπεριφέρονταν αντίθετα με τη διδασκαλία Του σε θέματα ηθικής και δόγματος (Ματθ. 18:15-18). Αυτά τα λόγια δεν είχαν σχέση με την συγχώρηση και την κράτηση προσωπικών ή κρυφών αμαρτιών μέσω κάποιου υποτιθέμενου μυστηρίου εξομολόγησης].[7]
Ο 19ος και 20ος αιώνας
Ο δέκατος ένατος αιώνας ανέδειξε μία στροφή αντίθετη, από την τακτική της αφομοίωσης προς αυτήν της διαφοράς, παρόλο που η ακριβής φύση αυτής της διαφοράς δεν υπήρξε πάντοτε πολύ καθαρή. Η προέλευση του σύγχρονου Εβραϊκού Χριστιανικού Κινήματος, όπως το γνωρίζουμε σήμερα, συμπίπτει με την εποχή της εθνικής αφύπνισης του ιουδαϊκού λαού περίπου πριν από εκατό χρόνια. Ιουδαϊκές Ιεραποστολές τώρα έρχονταν στους δικούς τους ανθρώπους, καθώς Ιουδαίοι πλησίαζαν Ιουδαίους με το ευαγγέλιο του Χριστού.
Το 1866 ο Εβραιο-Χριστιανικός Σύνδεσμος της Μ. Βρετανίας ιδρύθηκε με την προϋπόθεση: «Ας μη θυσιάζουμε την ταυτότητά μας. Όταν διακηρύττουμε το Χριστό, δεν παύουμε να είμαστε Ιουδαίοι. Ο Παύλος ύστερα από την επιστροφή του στο Χριστό, δεν έπαψε να είναι Ιουδαίος. Όχι μόνο όταν ήταν Σαούλ, αλλά ακόμα και ως Παύλος παράμενε Εβραίος εξ Εβραίων. Δεν μπορούμε και δε θα ξεχάσουμε τη γη των πατέρων μας, και επιθυμούμε να τρέφουμε αισθήματα πατριωτισμού... Ως Εβραίοι, ως Χριστιανοί, αισθανόμαστε δεμένοι μαζί. Και ως Εβραίοι Χριστιανοί, επιθυμούμε να είμαστε ενωμένοι πιο στενά ο ένας με τον άλλο».[8]
Αργότερα, το 1915, ιδρύθηκε ο Εβραιο-Χριστιανικός Σύνδεσμος της Αμερικής. Το 1925 ο Διεθνής Εβραιο-Χριστιανικός Σύνδεσμος ιδρύθηκε στο Λονδίνο.
Ο 19ος αιώνας είδε τουλάχιστον ένα διακόσιες πενήντα χιλιάδες Ιουδαίους να έρχονται στο Χριστό και πολλοί από αυτούς συνεισέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στους τομείς της εργασίας τους. Ο κατάλογος περιέχει: Το Βενιαμίν Ντισραέλι, Πρωθυπουργό της Αγγλίας που κατέκτησε τη διώρυγα του Σουέζ και την Ινδία για τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Τον Άλφρεντ Εντερσάιμ, του οποίου το πόνημα “Ζωή και Καιροί του Ιησού του Μεσσία” (Life and Times of Jesus the Messiah) είναι κλασικό έργο για τη ζωή του Ιησού Χριστού ακόμα και σήμερα. Το Φέλιξ Μέντελσον Μπάρτολντυ, το μεγάλο μουσικοσυνθέτη. Τον Ιωάννη Αύγουστο Βίλχελμ Νεάντερ, του οποίου το έργο στην εκκλησιαστική ιστορία έγινε η βάση για όλα τα μελλοντικά έργα σ’ αυτόν τον τομέα. Το Φραντς Ντέλιτς, που μαζί με τον Κάιλ έγραψε σχόλια για ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη, και του οποίου το έργο θεωρείται ακόμα το καλύτερο και αποτελεί πρότυπο αναφοράς σ’ αυτόν τον τομέα. Μάλιστα η μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης στα Εβραϊκά είναι η μετάφραση που χρησιμοποιείται στο Ισραήλ και σήμερα. Τον Επίσκοπο Σαμουήλ Ιωσήφ Σερεσέβσκι, το μεταφραστή της Βίβλου στα Κινέζικα. Το Δαβίδ Μπαρόν, του οποίου τα σχόλια στο κεφάλαιο 53 του Ησαΐα και στο βιβλίο τού προφήτη Ζαχαρία δεν έχουν ακόμα ξεπεραστεί. Τον Επίσκοπο Μιχαήλ Σολομών Αλέξανδρο, τον πρώτο Αγγλικανό επίσκοπο της Ιερουσαλήμ. Το ραβίνο Λεοπόλδο Κον, ιδρυτή της Αμερικανικής Επιτροπής για Ιεραποστολή στους Ιουδαίους, τη μεγαλύτερη ιουδαϊκή ιεραποστολή στον κόσμο. Το ραβίνο Ιωσήφ Ραμπίνοβιτς, ιδρυτή της Εβραιοχριστιανικής Συναγωγής στην Ουγγαρία. Το Ραβίνο Ισαάκ Λιχτενστάιν, που είχε κι αυτός επίσης Εβραιοχριστιανική Σύναξη στην Ευρώπη. Και πολλούς άλλους.
Σημερινή ανταπόκριση των Ιουδαίων στο Ευαγγέλιο
Και τέλος ερχόμαστε στο σύγχρονο εβραϊκό χριστιανισμό. Η ξεχωριστή και διαφορετική ύπαρξή του χαρακτηρίζεται από βαθύ ενδιαφέρον για συγγένεια με τον ιουδαϊκό λαό και για τον μοναδικό και ιδιαίτερο χαρακτήρα της αποστολής του, ώστε να διατηρήσει στο μέσο τους μια λαμπάδα μαρτυρίας για τη μεσσιανικότητα του Ιησού.[9]
Σήμερα φαίνεται ότι η χάρη του Θεού αρχίζει να επιστρέφει στο ιουδαϊκό έθνος. Ύστερα από πολλούς αιώνες πνευματικής τύφλωσης, αρκετοί Ιουδαίοι πιστεύουν στον Ιησού ως το Μεσσία τους. Στις Η.Π.Α. οι “Μεσσιανικοί Ιουδαίοι”, όπως ονομάζονται, σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, είναι περίπου 350.000, ενώ στο Ισραήλ ανέρχονται σήμερα περίπου στους 12.000. Η αύξηση είναι τεράστια (20.000 % μέσα σε 66 χρόνια), αν αναλογιστεί κανείς ότι στο Ισραήλ το 1930 υπήρχαν μόνο 30 Ιουδαίοι πιστοί στον Ιησού Χριστό. Η Εκκλησία παντού στον κόσμο πρέπει να προσεύχεται για την επιστροφή του Ισραήλ ως έθνους στην πίστη του Χριστού. Από τα λόγια του Ιησού φαίνεται ότι Εκείνος δε θα επιστρέψει πριν οι Ιουδαίοι επιστρέψουν ως έθνος στο Χριστό: «Γιατί σας λέω, δε θα με δείτε από τώρα, ωσότου πείτε: Ευλογημένος ο ερχόμενος στο όνομα του Κυρίου» (Ματθ. 23:39). Η επιστροφή των Ιουδαίων επιταχύνει τον ερχομό του Ιησού και θα βοηθήσει τον ταχύτερο ευαγγελισμό του κόσμου. Πάντοτε οι Ιουδαίοι που πιστεύουν στον Ιησού ως το Μεσσία τους γίνονται θερμοί Χριστιανοί με μεγάλο ζήλο για ευαγγελισμό και διάθεση για μαρτυρία προς τα έξω. Ή για να επαναλάβουμε τα λόγια του αποστόλου των Εθνών: «Αν η αποβολή τους επέφερε συμφιλίωση στον κόσμο, τι θα είναι πρόσληψή τους παρά ζωή από τους νεκρούς;» (Ρωμ. 11:15). Είθε αυτό να γίνει σύντομα.
Συμπέρασμα
Αλλά όλη η ομίχλη δε διαλύθηκε ακόμη. Ο Εβραϊκός Χριστιανισμός παλεύει μέχρι τώρα, για να διατηρήσει την τακτική της διαφοράς του, αλλά δεν υπάρχει πλήρης ομοφωνία ως προς το πώς αυτό θα μπορέσει να γίνει ή για τους λόγους που θα έπρεπε να γίνει. Μερικές φορές η μάχη ενάντια στο ένα άκρο της αφομοίωσης έφερε και φέρνει την αντίδραση που οδηγεί προς το άλλο, το χωρισμό από την Εθνική Χριστιανοσύνη. Αλλά νομίζω ότι ο χωρισμός δεν είναι βιβλικό υπόδειγμα καλύτερο από όσο η αφομοίωση. Το βιβλικό υπόδειγμα είναι η μεσαία οδός, δηλαδή η διατήρηση του Εβραίου Χριστιανού ως διαφορετικού μέσα σε όλο το Σώμα του Χριστού. Αυτά είναι σημεία που μπορούμε να τα μελετήσουμε μέσα στη Βίβλο.
Υστερόγραφο
Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, σημαδιακά πράγματα αρχίζουν να συμβαίνουν στον αγρό της αποστολής προς τους Ιουδαίους. Μεταξύ νεαρών Ιουδαίων υπάρχει μια σημαντική μεταστροφή στον Ιησού το Μεσσία σε αριθμούς που ήταν αδιανόητοι μόλις πριν από λίγα χρόνια. Εβραιοχριστιανικά Κινήματα, όπως Οι Ιουδαίοι για τον Ιησού, του Σαν Φρανσίσκο είχαν εξαιρετική επιτυχία στο να αντιμετωπίζουν τους άπιστους Ιουδαίους σε συζητήσεις για τη μεσσιανικότητα του Ιησού. Το νέο κύμα του Εβραϊκού Χριστιανισμού κάνει την ύπαρξή του αισθητή επίσης και σε άλλες ομάδες ηλικιών εκτός από τη νεολαία.
Αλλά μαζί με αυτό το νέο κύμα έχουν έρθει και αυξανόμενες ωδίνες. Μερικοί άνθρωποι των άκρων υποστηρίζουν θερμά ότι πρέπει να απαλειφτούν από το λεξιλόγιο οι λέξεις “Χριστός” ή “Χριστιανός” με το αδύναμο επιχείρημα ότι αυτές οι λέξεις είναι ελληνικές και όχι εβραϊκές. Άλλοι ισχυρίζονται ότι αντιπροσωπεύουν ένα μεσσιανικό κίνημα “εντός του Ιουδαϊσμού”. Ας προσευχόμαστε, ώστε όλοι να καταλάβουν την ανάγκη για ισορροπία.
Είναι ευχάριστο εν τούτοις να βλέπουμε ότι η πλειονότητα του τωρινού κύματος των Ιουδαίων πιστών απορρίπτει τις ακρότητες. Είναι ευχάριστο επίσης να τους βλέπουμε να απορρίπτουν την αφομοίωση, ενώ διατηρούν την ιουδαϊκή ιδιαιτερότητά τους με ένα μοναδικό και εκπληκτικό τρόπο. Ένα παράδειγμα είναι τα γραπτά του Bob Friedman, ο οποίος έχει μια ιδιαίτερη εβραιοχριστιανική κωμική ιδιοσυγκρασία (χιούμορ). Το βιβλίο του, “Τι γυρεύει ένα καλό εβραιόπουλο σαν και σένα στην Πρώτη Βαπτιστική Εκκλησία;” είναι ένα κλασικό έργο. Στο παρελθόν, ό,τι αποκαλούσαν εβραιοχριστιανική μουσική ήταν στην πραγματικότητα Εθνική μουσική με εβραϊκές λέξεις. Τώρα, εν τούτοις, βλέπουμε να αναδεικνύεται πραγματική εβραιοχριστιανική μουσική. Το Songs for the Messiah του Stewart Dauerman και η εβραιοχριστιανική μουσική ομάδα The Liberated Wailing Wall (Ο απελευθερωμένος Τοίχος των Θρήνων) δείχνουν τη νέα τάση.
Ένα νέο αίσθημα θάρρους φαίνεται στο Εβραιοχριστιανικό Κίνημα των Ιουδαίων για τον Ιησού από τον τρόπο μαρτυρίας τους στην τακτική της αντιμετώπισης των δυσκολιών και από την προσέγγιση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που καινοτόμησε η Αμερικανική Επιτροπή Ιεραποστολής στους Ιουδαίους.
Για πρώτη φορά από τον 1ο αιώνα μ.Χ. οι ραβίνοι αντιμετωπίζουν το Εβραιοχριστιανικό Κίνημα ως απειλή. Η Μεσσιανικότητα του Ιησού γίνεται ένα ζωηρό θέμα συζήτησης στην ιουδαϊκή κοινότητα.
Ένα νέο κεφάλαιο πρόκειται να γραφτεί τώρα στην ιστορία του εβραϊκού Χριστιανισμού.
[1]Σ.Μ. Ο Edward Flannery είναι Ρωμαιοκαθολικός ιερέας που έγραψε ένα μνημειώδες έργο για την ιστορία του αντισημιτισμού: “Η αγωνία των Eβραίων. 23 αιώνες αντισημιτισμού”. Το έργο είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά έχει εκδοθεί.
[2]Ας έχουμε υπόψη ότι στους Εβραίους απαγορευόταν να κατέχουν κτήματα και να καλλιεργούν τη γη, να εργάζονται στο εμπόριο ή να εξασκούν κάποια τέχνη. Το μόνο που τους απέμενε για να ζήσουν ήταν η τοκογλυφία.
[3]Ειρηναίου, Επιστολή προς Βίκτωρα, ΒΕΠ 5, 173.
[4]”Πηδάλιον της Νοητής Νηός της μίας, αγίας, καθολικής και αποστολικής των Ορθοδόξων Εκκλησίας”. Εκδόσεις “Αστήρ”. Σελίδες 8, 84, 96, 97, 227, 406, 431, 435.
[5]Ομολογία πίστης από της Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Από τον Assemani Cod. Lit. σελ. 105. Αναφέρεται από τον James Parkes, The Conflict of the Church and Synagogue, New York: Atheneum, 1974, pp. 397-398.
[6]Σ.Μ. Ο θάνατος του Στεφάνου φαίνεται ότι προήλθε από αυθόρμητο λαϊκό ξέσπασμα οργής και όχι από επίσημη απόφαση για θανατική καταδίκη του Συνεδρίου (ανώτατου ιουδαϊκού δικαστηρίου, Σανχεντρίν), μπροστά στο οποίο ο Στέφανος απολογήθηκε (Πράξεις 7:57-58).
[7]Τις παραγράφους που βρίσκονται εντός των αγκυλών τις έγραψε ο Σπύρος Καραλής ως άρθρο με τίτλο «“Χριστιανικός” Αντισημιτισμός», που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος (Κ.Ι.Σ.) “Χρονικά” το Μάρτιο του 1995. Έγιναν μικρές τροποποιήσεις στις αναφορές από τους λόγους του Χρυσοστόμου. Επίσης πάρθηκαν αναφορές από το άρθρο του: “Η Θέση των Ιουδαίων κατά την περίοδο της Καινής Διαθήκης”, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Αστήρ της Ανατολής” Δεκέμβριος 1994, Ιανουάριος 1995.
1) Ένα μέρος από τις παραγράφους εντός των αγκυλών προέρχεται από το 23ο κεφάλαιο του βιβλίου “When day and night cease” του Νεο-Ζηλανδού Χριστιανού συγγραφέα Ramon Bennett, εκδ. Arm of Salvation, Jerusalem, Israel.
2) Οι αναφορές από τους λόγους του Ι. Χρυσοστόμου προέρχονται από το “Κατά Ιουδαίων Λόγοι” Ι,2 (P.G. 48:8451). Η μετάφραση των λόγων του Ι. Χρυσοστόμου προέρχεται από 34ο τόμο των απάντων του Ι. Χρυσοστόμου του εκδ. Οίκου Ελευθ. Μερετάκη, με ελάχιστες τροποποιήσεις. Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς». Θεσ/νίκη 1988.
3) Αυγουστίνου, “Το Πιστεύω” 3:10 (FCCH 27:301)
4) Μαρτίνου Λουθήρου, Schem Hamphoras, “Von den Juden und Ihren", Lgen XX 1861-2026, 2029-2109.
[8] Schonfield, Jewish Christianity Ίδ. σ. 222
